Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler hükümetleri tarafından temel yük kaynağı karbonsuz nükleer enerji projeleri yatırımları; ulusal enerji arz güvenliği sorunları çözümü yönünde baz yüklü fosil yakıtlı termik santraller üniteleri karşısında önemli sürdürülebilir alternatif enerji kaynakları seçenekleri ve tercihleri kapsamında yer almaktadır. Küresel üç çok büyük nükleer yakıt erimesi kazaları yaşanmasına rağmen ülkelerin güvenli güç temini açısından global yeni kuşak nükleer elektrik projeksiyonları rağbetini korumaktadır. Bilhassa Ukrayna Çernobil ve Japonya Fukuşima konvansiyonel nükleer güç santralleri NGS kazaları sonrası reaktörler çevresinde ciddi radyasyon kirlilikleri ve iyonlaştırıcı radyasyon kontaminasyonları oluşmuştur. Diğer taraftan, İngiltere, Güney Afrika, Arjantin, Finlandiya, Macaristan, Belarus, Türkiye, Birleşik Arap Emirlikleri, Bangladeş, Hindistan ve Çin baz yük kaynağı nükleer elektrik yatırımları halen devam etmektedir. Özellikle, Amerika Birleşik Devletleri nükleer yakıt arz güvenliği ve evrimsel nükleer elektrik teknolojisi tasarımları geliştirilmesi bağlamında inovatif hızlı üretken reaktörler (Fast Breeder Reactors - FBR) projeleri çerçevesinde sürdürülebilir milli nükleer enerji yatırımları planlamaktadır. Rusya Federasyonu ve diğer küresel nükleer elektrik tedarikçileri arasında hüküm süren barışçıl amaçlı küresel yenilikçi ileri nükleer güç teknolojileri rekabeti bu yazı içeriğinde araştırılmaktadır.
Mart 2011 Japonya depremi ve tsunami süpürtü dalgaları doğal afetler sonrası meydana gelen klasik Fukuşima nükleer elektrik reaktörleri felȃketleri neticesi, ne yazık ki, nükleer yakıt erimesi kazaları süreçleri yaşanmıştır. Geleneksel Fukuşima nükleer güç santrali NGS kazası, Nisan 1986 yılı Ukrayna Çernobil nükleer enerji santrali kazası ile birlikte zaten çok büyük ekonomik ve politik sıkıntılar geçiren global nükleer elektrik sanayi genelinde son derece olumsuz etkiler oluşmuştur. Ayrıca, kamuoyunda nükleer nefret, nükleer korku ve nükleer dehşet havası hüküm süren Almanya gibi bazı ülkelerde konvansiyonel nükleer elektrik santralleri ünitelerinin kapatılması periyotlarına girilmiştir. Küresel nükleer endüstri mali sıntılar ve finansal zorluklar içerisine düşürken günümüzde sadece Rusya Federasyonu nükleer tasarımları kökenli global nükleer reaktör ihracatları yaygınlaşması ise konumunu muhafaza etmektedir. Rusya Federasyonu kamu sektörü nükleer elektrik firması Rosatom, ulusal güç talebi durgunlaşan ülkede yeni ileri nükleer santral kurulması çalışmalarını azaltarak yurtdışı nükleer enerji pazarları, marketleri ve imkȃnlarına doğru yönelmektedir. McKinsey danışmanlık organizasyonu nükleer güç uzmanı Stephan Solzhenitsyn, Rosatom Şirketi yetkililerinin Rusya ve Amerika yönetimlerine siyasi açıdan aynı mesafede duran ancak stratejik öneme sahip ülkelere nükleer elektrik pazarlaması yolununu seçtiğini vurgulamaktadır. Örneğin, Rus yönetiminin finansman ve ekonomik desteği altında Rosatom Firması 20 milyar dolar maliyetli Türkiye’nin ilk nükleer güç santrali NGS üniteleri inşaatları çalışmalarını başlatmıştır. Her biri 1200 MWe kapasiteli dört reaktörden ibaret olan toplam 4800 MW’lık temel enerji kaynağı Akkuyu karbonsuz üçüncü nesil nükleer elektrik kompleksleri sistemlerinin 2023 yılından itibaren faaliyete geçmesi öngörülmektedir. Rosatom Şirketi, uluslararası nükleer elektrik projeleri toplam sipariş tutarı 130 milyar dolar düzeyinde 33 adet global baz enerji kaynağı karbonsuz yeni kuşak nükleer güç santrali NGS üniteleri kurulması yatırımları ihalelerini kazandıklarını bildirmektedir. Bangladeş, Hindistan ve Macaristan olmak üzere bir düzine kadar karbonsuz nükleer güç reaktörleri inşaatları da devam etmektedir. Ulusal ham petrol yatakları ve doğalgaz kaynakları yönünden çok zengin fosil yakıt rezervlerine sahip olan Rusya aynı zamanda küresel alternatif enerji kompleksleri ihracatları payını artıracak ekonomi odaklı bir dış politika izlemektedir. Mr Solzhenitsyn; global nükleer güç santrali NGS tedarikçileri, uluslararası nükleer elektrik üniteleri projeleri sürdürülebilir nükleer enerji finansman temini hakkında zorlu ve karmaşık bir süreç yaşamasına karşın dünya karbonsuz nükleer güç üretimi çalışmalarının global kȃrlı ve kazançlı enerji yatırımları faslında değerlendirildiğini belirtmektedir. Diğer taraftan, küresel nükleer elektrik reaktörleri üniteleri satışları sayesinde daha fazla gelir elde etme ve para kazanma yolları da doğmaktadır. Örneğin, global nükleer güç santralleri NGS ünitelerinin pazarlanması ile birlikte küresel nükleer yakıt temini, mühendislerin eğitimi ve nükleer güç üretimi tesislerinin lisanslandırılması yasal mevzuatları konularında uluslararası nükleer enerji danışmanlık hizmetleri verilmesi gibi çok yönlü iş gücü ve geniş istihdam olanakları ortaya çıkmaktadır. Her biri milyarca dolar maliyetli olan nükleer güç projeleri, global emtia fiyatları dalgalanmaları ve değişimlerinden etkilenmeyecek tarzda küresel nükleer güç tesisleri müşterileri ve alıcılarının çok uzunca süre Rusya Federasyonu ile iyi siyasi ve ekonomik ilişkiler kurulması bağlamında etken olmaktadır. Yenilikçi nükleer güç tesisleri faaliyete geçtiğinde ise ülkenin enerji üretim kapasitesi üzerinden nükleer elektrik reaktörleri yaygın diplomatik nüfuz ve etki alanı sunmaktadır. Teoride Rusya yönetimlerine dünya uranyum fiyatları tarifelerinin artırılması ya da sadece Rosatom Firması’nca işletilen nükleer elektrik santrali ünitelerinin kapatılması imkȃnı da sağlanmaktadır. Nükleer enerji komplekslerinde çalışacak personelin eğitimlerinin sürdüğü aynı zamanda nükleer elektrik tesisleri ünitelerinin nükleer güç ithal eden ülkeler tarafından doğrudan işletilmesi sırasında, bir başka deyimle, nükleer enerji reaktörleri sistemlerinin faaliyete geçmesinin ilk aşaması periyodunda özellikle nükleer elektrik tedarikçileri ve nükleer güç alıcıları arasında yakın ilişki kurulmaktadır. Bilhassa asıl politik ve ekonomik üstünlük ya da tehdit ise ulusal enerji arzı profili kapsamında yeni nükleer güç üretimi portföyü payı önemli yer tutan ülkeler için geçerliliğini muhafaza etmektedir. Meselȃ, Rusya nükleer reaktör dizaynı menşeli 2400 megawatt (MW) kapasiteli Bangladeş Rooppur nükleer enerji santrali reaktörleri güç arzı görünümü ülkenin toplam enerji üretimi kompozisyonu içerisindeki seviyesi %15 oranına kadar erişmektedir. Savunmasız ve etkilenmesi kolay ülkeler gerçekte Rusya Federasyonu yönetimlerinin milli enerji kaynakları, rezervleri ve yataklarını jeopolitik silah olarak kullanması ilkesini benimsemiş bir durumda bulunmaktadır. Özellikle, Doğu Avrupa ülkeleri kış aylarında ulusal doğalgaz arzları temini çerçevesinde Rusya hükümetlerinin ültimatomları ile çok yönlü siyasi ve ekonomik tehditlere maruz kalmaktadır. Bu bağlamda Rusya Federasyonu, Ukrayna elektrik üretim, iletim ve dağıtım nakil hatları kapsamında 2015 yılında siber saldırı (cyber-assault) gerçekleştirmiştir. Amerika Birleşik Devletleri İç Güvenlik Bakanlığı (United States Department of Homeland Security - DHS) Haziran 2018 tarihinde yayımladığı bildiride Rusya askeri istihbarat ajansı (Russia’s military intelligence agency) tarafından Amerikan güç santralleri kontrol odaları bilgisayar sistemlerine izinsiz girildiğini ve hacklendiğini duyurmuştur. Ayrıca, Rus nükleer güç santrali NGS projeleri yatırımlarına ev sahipliği yapan ülkelerin de benzer bilgisayar virüsleri ve siber hücumlar ihtimali karşısında ihtiyatlı davranması gerektiği bildirilmektedir. Dünya Nükleer Birliği (World Nuclear Association - WNA) Genel Direktörü Agneta Rising, jeopolitik politikalar ve siyasi trendler hüküm sürmesine rağmen Rosatom Şirketi global nükleer güç tedariki programları ve küresel nükleer elektrik ihracatları planlamaları üzerinde bir etkisinin gözlenmediğini ifade etmektedir. Herhangi bir etki karşısında ise Rusya Kremlin yönetiminin nükleer enerji santralleri kompleksleri kapsamında yürütülen Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (International Atomic Energy Agency - IAEA) kontrol ve denetim mekanizmaları çalışmalarının sınırlı kalması için çaba harcaması beklenmektedir. Ayrıca, nükleer elektrik ithal eden ülkeler, nükleer güç alıcıları ve nükleer tesis müşterileri tarafından nükleer enerji santralleri reaktörleri içinde çalışacak yerel mühendislerin eğitimlerine dair ısrarcı politika izlenmesi nedeniyle Rosatom Firması etkinliğinin zamanla azalması da tahmin edilmektedir. Nükleer güç sistemleri ithal eden ülkeler ve nükleer elektrik müşterileri firmalarının Rusya Federasyonu dışında küresel nükleer yakıt temini ve tedarikine doğru yönelmesi de olasılıklar arasında sayılmaktadır. Böylece, diğer ülkelerden global nükleer yakıt çubukları sağlanması hakkında Rusya yönetimlerinin arabozuculuk niteliğinde ekonomik, finansal, siyasi taktikler ve politik şantajlar uygulaması da mümkün görülmektedir.
Global yeni kuşak nükleer güç reaktörü üniteleri ihracatçıları ve küresel nükleer elektrik tedarikçileri; Rusya Federasyonu, Çin, Güney Kore, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri dünya nükleer enerji yatırımları aşağıdaki haritada renkli noktalar halinde verilmektedir. Türkiye topraklarında finansmanı Rusya tarafından karşılanan aynı zamanda 60 yıl boyunca Rosatom Firması’nca işletilecek olan Akdeniz kıyısında yer alan baz yük kaynağı karbonsuz Akkuyu yeni kuşak nükleer güç santrali NGS coğrafi konumu turuncu renkli nokta ile işaret edilmektedir. Yine Türkiye genelinde nükleer elektrik planlamaları yürütülen Fransa - Japonya kökenli Sinop evrimsel ileri nükleer enerji santrali projesi eflatun renkli nokta ve programlanan muhtemel Çin menşeli Trakya yenilikçi nükleer elektrik kompleksi yatırımı ise mavi renkli nokta ile gösterilmektedir.
Kaynak: Dünya Nükleer Birliği (World Nuclear Association - WNA)
Öte yandan, Rusya Federasyonu küresel nükleer güç projeleri yatırımları hakkında kaygılar da devam etmektedir. Örneğin, Güney Afrika Devlet Başkanı Jacob Zuma ve Rusya Federasyonu Devlet Başkanı Vladimir Putin arasında gizlice yürütülen müzakereler sebebiyle 76 milyar dolarlık Rosatom nükleer güç santralleri NGS satış anlaşması Güney Afrika Mahkemesi tarafından iptal edilerek engellenmiştir. Ayrıca, Başkan Putin ve Macaristan Başbakanı Viktor Orban ile Başkent Budapeşte’de kurulan yakın ilişkiler neticesi yeni nesil nükleer santral inşaatı için Rosatom Firması 2018 yılında çalışmalara başlamıştır. Rusya - Macaristan nükleer enerji anlaşması hükümleri uyarınca Rus yönetimince 10 milyar euro (11.6 milyar dolar) ileri nükleer santral finansman kredisi sağlanmıştır. Bu bağlamda nükleer reaktörleri Rosatom Şirketi işletecek ve işletme süresince yine aynı firma nükleer yakıt çubukları da temin edecektir. Ancak, Avrupa Birliği AB ülkesi olan Macaristan topraklarında başlayan ve ülkenin borçlanarak Rus nükleer güç santrali NGS üniteleri satın alınması girişimi, Rusya Federasyonu yönetimlerinin Avrupa ülkelerinde zaten var olan ve süregelen doğalgaz ihracatları ile beraber diplomatik üstünlük, siyasi nüfuz ve politik etkinlik kurması ise endişe uyandırmaktadır.
Rusya nükleer enerji programı ve planlarının sürdürülebilir nükleer güç ölçütleri dahilinde yürütülmesi iki nedene dayanmaktadır. Birincisi Rusya nükleer elektrik üniteleri tasarımları maliyetleri düşüklüğü sebebiyle diğer global nükleer enerji sistemleri karşısında Rus nükleer rekabet gücü artmaktadır. İkincisi Rosatom Şirketi her türlü desteğinin Rusya hükümetince sağlanması sayesinde muhtemel nükleer yakıt erimesi kazaları gibi en ciddi nükleer felȃketler vuku bulması halinde bile şirket yönetimlerine son derece girişimcilik ruhu ve güvence vermektedir. Rosatom Firması’na rakip olan global nükleer elektrik tedarikçisi şirketler ise umutsuzluk ve çaresizlik içinde ekonomik zorluklar yaşamaktadır. Örneğin, Fransa nükleer güç tedarikçisi Areva Şirketi şimdiki adıyla Fransız Orano Firması son on yıl zarfında Finlandiya ve Çin’de başlattığı nükleer güç santralleri NGS üniteleri yapımları gecikmiş olup aynı zamanda nükleer reaktör maliyetleri de çok yüksek meblağlara ulaşmıştır. Güney Kore Elektrik Enerjisi Şirketi (Korea Electric Power Corporation - KEPCO) ise yurtiçi sivil toplum kuruluşları STK tarafından yürütülen yoğun nükleer karşıtı tepkiler ve kamuoyunda oluşan nükleer protestolar ile yüz yüze gelmektedir. Bu arada iflasın eşiğinden dönen Amerikan nükleer enerji tedarikçisi Westinghouse Firması da nükleer güç dirilişi süreci yaşamaktadır. Global nükleer güç endüstrisi dalında Rusya Federasyonu işletmelerinin en büyük rakibi ise hükümet ve iş hayatı ilişkilerinin sıkı sıkıya bağlı olduğu Çin kabul edilmektedir. Şimdiye kadar Çin yönetimleri ulusal elektrik enerjisi talebi karşılanmasına yönelik projelere odaklanmıştır. Bununla beraber hammadde ithal edilmesi ve teknoloji ihracatı yoluyla Çin uzun vadeli uluslararası nükleer finansman yatırımları olanakları üzerinde durmaktadır. Bu bağlamda Çin hükümetleri yurtdışı piyasalar ve küresel pazar fırsatları konularına ağırlık vermektedir. Meselȃ, İngiltere Hinkley Point C baz yüklü inovasyona dayalı karbonsuz yeni nesil nükleer güç santrali NGS üniteleri kısmi nükleer finansman kaynağı Çin Hükümeti tarafından sağlanmaktadır. Ayrıca, Türkiye ve Arjantin nükleer elektrik yatırım projeleri de Çin devlet kuruluşlarınca cazip küresel nükleer enerji girişimleri doğrultusunda değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Ancak, Çin her türlü çabaya rağmen gerçekte Rusya Federasyonu için global nükleer elektrik sanayi dalında ciddi rakip olacak düzeye henüz gelmemiştir. Günümüzde Rusya, küresel nükleer enerji teknolojisi satışları açısından rakipsiz olarak yoluna devam etmektedir. Sonuçta, güneş sistemi içinde yaşamaya elverişli yegȃne mavi gezegen dünyanın ekolojik denge koşullarının korunması, yerkürenin ısınması ve global iklim değişiklikleri sorunları çözümü yönünde düşük karbon teknolojileri kapsamında küresel karbonsuzlaştırma teknikleri ve sistemlerine ciddi gereksinim duyulmaktadır. Dünyada hakimiyeti hızla süregelen aynı zamanda çevreye yoğun karbondioksit emisyonları olan global baz yüklü fosil yakıtlı elektrik santralleri üniteleri karşısında küresel karbonsuz teknolojiler ve düşük karbon ekonomileri çerçevesinde alternatif enerji kaynakları arasında sayılan temel yük kaynağı yeni kuşak nükleer güç santralleri NGS kompleksleri kurulması önemi de giderek artmaktadır.
Nehir kıyısında kurulu Rusya Federasyonu konvansiyonel nükleer elektrik santrali üniteleri soğutma kuleleri aşağıdaki resimde görülmektedir. Geleneksel nükleer reaktörler soğutma kuleleri vasıtasıyla atmosfere sadece su buharları salınmaktadır. Türkiye topraklarında kurulan Akkuyu yenilikçi nükleer santral reaktörleri soğutma kuleleri ise bulunmamaktadır. Rus yapımı Akkuyu nükleer reaktör üniteleri tesislerinde denizden doğrudan alınacak Akdeniz suları ile reaktörlerin soğutma sistemleri işlemleri gerçekleştirilecektir.
Kaynak: Bloomberg
Kaynaklar:
- «Yeni Nesil Nükleer Güç Reaktörleri”, Ahmet Cangüzel Taner Radyasyondan
Korunma Derneği Yayınları RKD , Yararlı Bilgiler, 2013.
-“Kâinat, İnsan Ve İyonlaştırıcı Radyasyonlar », Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler 2014.
-“Dünya Elektrik Arz Güvenliği Sıkıntıları Çözümü Perspektifleri Kapsamında Yüzer Karbonsuz Yeni Nesil Nükleer Enerji Santralleri Kurulması Çalışmaları”, Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2014.
- “Çin Nükleer Güç Programı ve Nükleer Enerji Planlaması Kapsamında Karbonsuz Baz Yük Kaynağı Nükleer Güç Santralleri NGS Nükleer Güvenlik Kıstasları ve Nükleer Radyasyon Güvenliği Zafiyetleri », Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler 2014.
- “Atom, Radyoaktivite, Radyoizotoplar ve İyonlaştırıcı Radyasyon Çeşitleri »”, Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler 2014.
Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler 2014.
-“İyonlaştırıcı Radyasyonların Biyolojik Etkileşme Mekanizmaları », Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler 2014.
-“Nükleer Atık Yönetimi (İdaresi) », Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2015.
- «Radyoaktif Atıkların Nihai Depolanması”, Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2015.
«Global Uranyum Zenginleştirme Programları Çerçevesinde Küresel Nükleer Kontamine Sahaları Temizleme ve Radyoaktif Atık Yönetimi Çalışmaları, Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2015.
-“Amerika Nükleer Güç Santralleri NGS Çalıştırılması Sonrası Ortaya Çıkan Tüketilmiş Radyoaktif Uranyum Yakıtlarının Nükleer Atık İdaresi Kapsamında Yok Edilmesi Problemleri”, Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2015.
- “Finlandiya Radyasyon ve Nükleer Güvenlik Kurumu Yönetimi Denetiminde Yüksek Seviyeli Radyoaktif Atıkların Saklanması, Yok Edilmesi ve İmhası”, Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2017.
-“Global Nükleer Güç, Atom Çağı ve Radyoizotopların Keşfi Süreci Önemli Araştırıcıları Arasında Sayılan 1938 Nobel Fizik Ödülü Sahibi Dr Enrico Fermi », Ahmet Cangüzel Taner, RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2018.
Cangüzel Taner, Radyasyondan Korunma Derneği RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2018.
“ABD Nükleer Yakıtlar Arz Güvenliği ve Atom Bombaları Geliştirilmesi Yönünde Yenilikçi Hızlı Üretken Reaktörler (Fast Breeder Reactors) Nükleer Programı », Ahmet Cangüzel Taner, Radyasyondan Korunma Derneği RKD Yayınları, Yararlı Bilgiler, 2018.
-The Economist Dergisi, (04 Ağustos 2018 - 10 Ağustos 2018).
Ahmet Cangüzel Taner
Fizik Yüksek Mühendisi
Radyasyondan Korunma Derneği (canguzel.taner@gmail.com)